Het is een haast duizelingwekkend moment, als ik opeens voor het schilderij sta, in één van die monumentale zalen van het Kunsthistorisches Museum in Wenen. De schilder en zijn model van Johannes Vermeer. Het beste schilderij dat hij naar eigen zeggen ooit maakte. Hij heeft het nooit willen verkopen. Na zijn dood in 1675 verborg zijn vrouw het in het huis van haar moeder. Want er waren schuldeisers die beslag wensten te leggen. Het zal altijd een raadsel blijven hoe het doek eeuwen later in handen kwam van een Joodse adellijke Habsburgse familie. En toen?
In het jaar 1940 betaalde een gesjeesde kunstschilder uit Braunau am Inn, die het in die jaren had geschopt tot kanselier van het Duitse rijk, een astronomisch bedrag voor het kunstwerk. Ruim anderhalf miljoen Reichsmark: een mooi vermogen voor de berooide Joodse familie die het in 1940 naar men zegt uit vrije wil verkocht. Zo kreeg De schilder en zijn model een nieuwe eigenaar die het een centrale plek gaf in de grote salonkamer van zijn vakantiewoning in Berchtesgaden, een romantische plek, waar hij in het charmante gezelschap van zijn maîtresse geregeld de beruchtste kopstukken van het regime ontving. Ze zullen hebben staan te kijken, zoals ik hier sta te kijken. Vol bewondering.
Het is nu en de oorlog is lang geleden. Maar ik voel op de plek waar ik sta in het mooiste museum van Wenen toch de mentale nabijheid van één van de dieptepunten van onze geschiedenis. In mijn bewondering voor het schilderij bevind ik me immers in het ongemakkelijke gezelschap van de grootste oorlogsmisdadiger uit onze historie en deel met hem hoe dan ook mijn liefde voor het kunstwerk van deze Hollandse meester. Bizar eigenlijk. Er gaat iets mis in mijn hoofd maar ik weet niet precies wat. Mag ik dit nog wel mooi vinden?
Op weg naar de volgende zaal kijk ik – getriggerd als ik ben – nog even om. Wat een verhaal. Maar we gaan door en ik probeer een punt te zetten achter mijn verwarring over een schilderij en zijn geschiedenis. Gelukkig is het die beste Pieter Breughel de Oude die met zijn Jagers in de sneeuw direct alweer de grootste aandacht vraagt.